رشد جمعیت، افزایش سطح درآمد و شهرنشینی باعث افزایش تقاضای غذا می شود.

دکتر حسین شیرزاد *

رشد جمعیت، افزایش سطح درآمد و شهرنشینی باعث افزایش تقاضای غذا می شود. این تحول ساختاری سیستم جهانی کشاورزی-غذایی را به حرکت درآورده است، که با پیشرفت تکنولوژی بیشتر تقویت می شود و توسط سیاست های اقتصادی به سمت تجارت آزاد و مدل توسعه مبتنی بر صادرات تسهیل می شود. رشد تقاضا برای گوشت و روغن و بیودیزل منجر به افزایش تولید محصولات کشاورزی مانند سویا و ذرت و افزایش تقاضا برای زمین مورد استفاده برای کشت شده است. از نظر تولید جهانی، سهم ارزش افزوده کشاورزی در تولید ناخالص داخلی (GDP ) جهان طی سال‌های گذشته به طور مداوم کاهش یافته است. با این حال، اهمیت بخش کشاورزی به طور قابل توجهی در سطح ملی متفاوت است. در حالی که در کشورهای کمتر توسعه یافته کشاورزی هنوز به طور متوسط بیش از 20 درصد از تولید ناخالص داخلی را تشکیل می دهد، این رقم بر اساس گزارش بانک جهانی در کشورهای با درآمد بالا نزدیک به 2 درصد است. در زمینه اشتغال نیز در کشورهای کم درآمد، به طور متوسط از هر سه شغل دو نفر هنوز در کشاورزی یافت می شود، در حالی که در کشورهای پردرآمد، از هر صد نفر، سه نفر در بخش کشاورزی هستند. بر این اساس، سازمان بین المللی کار (ILO) در سال 2022 اکثریت قریب به اتفاق تقریباً 900 میلیون نفری که در سراسر جهان در کشاورزی کار می کنند در کشورهای کم درآمد هستند. به طور کلی، چین، هند، برزیل و ایالات متحده آمریکا تولیدکنندگان کلیدی کشاورزی در جهان هستند. با این حال، برای محصولات خاص، کشورها و مناطق دیگری نیز بر صحنه تسلط دارند. به عنوان مثال، بخش عمده کاکائو در کشورهای آفریقای غربی ساحل عاج و غنا تولید می شود، در حالی که درختان نخل روغنی عمدتاً در اندونزی و مالزی کشت می شوند. با نگاهی به کالاهای کشاورزی کلیدی، گندم، ذرت، برنج و سویا از نظر سطح زیرکشت (هر کدام بین 120 تا 220 میلیون هکتار) مهمترین محصولات کشاورزی هستند. نقش غالب ذرت و سویا با ” کاربردهای متعدد و قابل تعویض آنها به عنوان غذا، خوراک، سوخت و مواد صنعتی ” به رونق معاملات آنها افزوده است. برای این کالاها، از جمله نیشکر و نخل روغنی، اصطلاح “محصولات فلکس” ابداع شده است. سهم تجارت بین‌المللی مهم‌ترین کالاهای کشاورزی تنها کسری از تولید جهانی آنها است که اغلب زیر 50 درصد است. طی دو دهه گذشته، این سهم‌های تجاری برای کالاهای کلیدی کشاورزی ثابت مانده است، به استثنای سویا که سهم تجارت بین‌المللی آن 20 درصد افزایش یافته است .در حالی که بیش از سه چهارم قهوه تولید شده در سطح جهان در سطح بین المللی معامله می شود، تنها یک بیستم کل برنج معامله می شود. از نظر ارزش، عمده ‌ترین کالاهای کشاورزی که در سراسر جهان ارسال می‌شوند (به ترتیب) عبارتند از: سویا، گندم، روغن نخل، ذرت، برنج، قهوه، شکر، تنباکو، پنبه، موز، کاکائو، چای و آب پرتقال؛ در سال 2020، ایالات متحده آمریکا و برزیل 85 درصد از صادرات سویا را به خود اختصاص دادند، در حالی که چین به تنهایی 63 درصد از کل صادرات آنها را خریداری کرد. به طور مشابه، بیش از 85 درصد روغن پالم تنها توسط دو کشور اندونزی و مالزی صادر می‌شود که هند و چین تقریباً 30 درصد از کل آن را وارد می‌کنند. بر اساس محاسبات”مکنزی” ، تجارت بسیار متمرکز را می توان در ذرت، کاکائو، پنبه، برنج، قهوه و چای نیز یافت، که فقط سه کشور بین نیم تا دو سوم کل صادرات جهانی این کالاها را بر عهده دارند. در واقع، کالاهای کشاورزی محصولات خام یا اولیه ای هستند که از کشاورزی و دامداری به دست می آیند. برخی از رایج ترین کالاهای کشاورزی عبارتند از گندم، ذرت، سویا، شکر، قهوه، پنبه و غیره؛ این کالاها در بازارهای آتی معامله می شوند، جایی که خریداران و فروشندگان توافق می کنند مقدار معینی ازکالا با قیمت مشخص و تاریخ تحویل در آینده معامله نمایند. قبل از شروع تجارت در کالاهای کشاورزی، داشتن درک روشنی از بازار و عواملی که بر قیمت کالاها تأثیر می‌گذارند مهم است. برخی از عوامل کلیدی که بر قیمت کالاها تأثیر می گذارند عبارتند از شرایط آب و هوایی، بازده محصول، شرایط سیاسی و اقتصادی، و عرضه و تقاضا برای کالا. یکی دیگر از جنبه های مهم تجارت کالاهای کشاورزی، استفاده از قراردادهای آتی است. در‌ طول ‌سه‌ دهه‌گذشته، ‌مهندسی ‌مالی ‌عامل ‌ایجاد تحول، ‌نوآوری و ‌تغییر ‌در‌ نظام های مالی بخش کشاورزی از طریق انتشار اوراق مشتقه «Derivative Contract» و گواهی سپرده کالایی ‌بوده ‌است و ‌از ‌طریق طراحی ‌و ترکیب ‌نقدینگی های حاصل ‌از‌ سبدهای سرمایه گذاری سهام،‌ اوراق‌ قرضه، وام های تجاری، کالاهای کشاورزی، طیف‌ وسیعی ‌از ‌اوراق ‌مالی‌ نوین ‌با‌ساختارهای مهندسی شده برای ‌نیازهای خاص ‌حوزه کشاورزی را‌ به‌ وجود آورده ‌است. کارکرد اصلی قراردادهای مشتقه ایجاد ابزاری جهت پوشش ریسک نوسانات قیمتی است. بازیگران عمده در بازار اوراق مشتقّه؛ پوشش ‌دهندگان ریسک ((Hedgers،آربیتراژیست‌ها (Arbitrageur)؛ بورس‌بازان (Speculators)؛ میباشند. مشتقات را می‌توان هم برای پوشش ریسک و هم برای سفته‌بازی مورد استفاده قرار داد. قراردادهای آتی قراردادهای الزام آور قانونی برای خرید یا فروش یک کالای خاص با قیمت از پیش تعیین شده در تاریخ مشخصی در آینده هستند. این قراردادها به معامله گران اجازه می دهد تا از تغییرات قیمت در بازار بدون نیاز به مالکیت فیزیکی کالای اساسی استفاده کنند. یکی از مهم‌ترین مزیت قراردادهای مشتقه خاصیت اهرمی این قراردادهاست، به این معنی که معامله‌گران می‌توانند تا چند برابر سرمایه خود معامله کنند. همچنین امکان اخذ موقعیت تعهدی فروش نیز در این بازار وجود دارد. به‌طوری‌که معامله‌گران بدون داشتن کالا در حال‌حاضر می‌توانند اقدام به اخذ موقعیت تعهدی فروش کنند. زیرا تحویل قراردادهای مشتقه در تاریخ مشخصی در آینده خواهد بود و لزومی ندارد که هنگام اخذ موقعیت فروش کالای مربوطه موجود باشد، بلکه تا زمان سررسید فروشنده فرصت دارد یا کالا را تامین کند یا از طریق اخذ موقعیت خرید از بازار خارج شود. پرمعامله‌ترین ابزارهای مشتقه در تمامی بورس‌های دنیا شامل قراردادهای آتی و اختیار معامله است. قرارداد اختیار معامله یک راه حل مبتنی بر بازار است که تعبیر و تفسیری از قیمت بازاریِ تمام اقداماتی که در فرآیند حمایت از بخش کشاورزی انجام می شود را ارائه می کند؛ این مدل که به دولت ها برای صرفه جویی در هزینه ها کمک می کند مدل قراردادهای مشتقه همراه با بیمه درآمد است.از انواع مشتقه، قرارداد فوروارد یا forward contract که شباهت زیادی با قرارداد آتی یا future contract داشته و رواج زیادی در بورس کالایی برزیل دارد. در قرارداد فوروارد هم مانند قرارداد آتی، خریدار و فروشنده توافق می‌کنند که در زمان معین معامله معنی را انجام بدهند. مهم‌ترین تفاوت هم در این است که قراردادهای آتی در بورس معامله می‌شوند ولی محل معاملات قراردادهای فوروارد بازارهای خارج از بورس است.
البته تجارت کالاهای کشاورزی در اشکال مختلف بازار صورت می گیرد. در بازارهای مشتقه، حقوق و تعهدات مبادله یک کالا در آینده مبادله می شود. در بازارهای نقدی، کالاهای فیزیکی مستقیماً معامله می شوند. بزرگترین بورس کالاهای کشاورزی جهان در ایالات متحده آمریکا واقع شده است. در اروپا، مبادلات مهم کالاهای کشاورزی در آمستردام، لندن، پاریس و فرانکفورت هستند. مبادلات کالایی مهم و فزاینده ای نیز در بازارهای کشورهای نوظهور یافت می شود. بازارهای مشتقه تابع کشف قیمت را برای معامله گران کالاهای فیزیکی فراهم می کنند، زیرا قیمت ها در بازارهای آتی به عنوان معیاری برای معاملات نقدی استفاده می شود. علاوه بر این، فعالان بازار نقدی می توانند از بازارهای مشتقه برای محافظت در برابر خطر نوسانات قیمت استفاده کنند. مشتقات کالایی نیز در خارج از بورس معامله می شوند که در آن دو طرف اوراق مشتقه را با شرایط جداگانه مبادله می کنند. سرمایه گذاران مالی مانند بانک ها، صندوق های بازنشستگی و صندوق های تامینی به طور فزاینده ای در بازارهای مشتقه فعال شده اند. آنها به کالاهای فیزیکی علاقه ندارند، بلکه فقط در کالاها به عنوان یک طبقه دارایی سرمایه گذاری می کنند. افزایش شدید بازیگران مالی در معاملات کشاورزی بورسی که قصد خرید کالاهای فیزیکی را ندارند به عنوان مالی شدن بازارهای کالا شناخته می شود. در بازارهای نقدی کالا های کشاورزی، کالاهای فیزیکی همزمان با انعقاد قرارداد، مالکیت خود را تغییر می‌دهند، یعنی کالاها بدون تاخیر یا فقط با تاخیر کوتاه تحویل می‌شوند. بنابراین از آنجایی که حمل و نقل کالاها حجیم و پرهزینه است، معاملات بازار نقطه ای معمولاً از نظر جغرافیایی پراکنده هستند. آنها اغلب ترتیبات قراردادی بین بازیگرانی از جمله تولیدکنندگان، مصرف کنندگان و تاجران کالاهای فیزیکی کشاورزی هستند که با یکدیگر تجارت می کنند. اضافه کردن کالاها به سبد سرمایه گذاری، تنوع بخشی بیشتری را برای سرمایه گذاران فراهم می‌کند و می‌تواند به کاهش نوسانات و افزایش بازده سبد سرمایه گذاری منجر شود. ضمن اینکه کالاها می‌توانند به عنوان سپری برای محافظت سرمایه در مقابل تورم به کار گرفته شود. همچنین به طور تاریخی کالاها همبستگی نسبتاً کمی با سهام و اوراق قرضه دارند و یکی از عوامل مهم کم بودن همبستگی بین آنها این است که قیمت کالاها تحت تأثیر عوامل ریسکی متفاوتی قرار دارد. از این رو، سرمایه گذاری در کالاها می‌تواند به صورت مستقیم با خرید دارایی فیزیکی، سرمایه گذاری در قراردادهای آتی و اختیار معامله و در نهایت سرمایه گذاری در صندوق‌های کالایی انجام شود.

 هیئت تجارت جهانی شیکاگو (CBOT) تحت گروه CME بزرگترین بورس کالای کشاورزی برای تجارت سویا، روغن سویا، کنجاله سویا، گندم، ذرت است. بازار آتی شیکاگو ابتدا تنها برای غلات کاربرد داشت که در آن کشاورزان محصولات خود را برای تحویل در آینده با نرخ مشخصی پیش‌فروش می‌کردند. سرانجام این معاملات در قرن بیستم میلادی به سرعت افزایش پیدا کرد؛ به طوری که بازارهای بورس کالای شیکاگو، بورس کالای نیویورک و بورس اختیار معامله و قراردادهای اختیار معامله «Option Contract»شیکاگو، به برترین و پیشتازترین بازارهای مشتقه جهان تبدیل شدند. سایر بورس کالاهای جهانی عبارتند از بورس بین قاره ای (ICE) برای تجارت پنبه، قهوه، شکر و کاکائو، بورس کالای توکیو (TOCOM) برای معاملات آتی کائوچو، بورس اوراق بهادار مالزی بورسا (BMD) برای معاملات آتی روغن پالم خام، بورس کالا و مشتقات ملی (NCDEX) بزرگترین بورس کشاورزی است که اکثر کالاهای کشاورزی مانند سویا، روغن سویا تصفیه شده، دانه سویا، دانه کرچک، زردچوبه، دانه گوار، صمغ گوار، پنبه، کیک روغن دانه پنبه در آن معامله میشود. معمول‌ترین ابزار‌های مشتقه رایج در این بورس شامل قرار‌داد‌های سواپ‌ (Swap)، قرار‌داد‌های آتی (Future Contract)، قرار‌داد‌های اختیار معاملات (Options) و پیمان آتی (Forward Contract) امیباشد. بورس “یویونکست” نیویورک، که از ادغام دو بورس ایجاد شده است و دارای ابزارهای معاملاتی آتی بر پایه محصولاتی مثل گوشت و غلات است . بورس” اینترکانتیننتال” نیز دارای ابزارهای فیوچر مثل کاکائو، قهوه، پنبه، آب پرتقال و شکر است . البته عوامل متعددی وجود دارد که می تواند بر قیمت کالاهای کشاورزی تأثیر بگذارد، از جمله عرضه و تقاضا، شرایط آب و هوایی، رویدادهای ژئوپلیتیکی و سیاست های دولت؛ به عنوان مثال، شرایط آب و هوایی مانند خشکسالی، سیل یا طوفان می تواند عرضه برخی کالاها را مختل کند و باعث افزایش قیمت ها شود. از سوی دیگر، تغییر در سیاست‌های دولت یا موافقت‌نامه‌های تجاری نیز می‌تواند بر قیمت کالاهای کشاورزی تأثیر بگذارد. برای مثال، دولت هند معاملات آتی ۹ کالای کشاورزی را در دسامبر ۲۰۲۱ به حالت تعلیق درآورد که تا دسامبر ۲۰۲۳ تمدید شد. قیمت‌های کالاهای کشاورزی مرتبط بین‌المللی تحت تاثیر تعرفه‌ها و عوارض پرنوسان است. از طرف دیگر، بطور ماهوی نیز تجارت کالاهای کشاورزی دارای ریسک قابل توجهی است، زیرا قیمت ها می توانند تحت تأثیر طیف گسترده ای از عوامل قرار گیرند. برای کاهش این ریسک، داشتن یک برنامه مدیریت ریسک قوی ضروری است. این برنامه شامل تنوع بخشیدن به سبد ، تنظیم دستورات توقف ضرر و استفاده از قراردادهای آتی برای محافظت از موقعیت های پیش روی باشد. همچنین درک انواع مختلف ریسک های موجود در تجارت کالاهای کشاورزی مهم است. به عنوان مثال، ریسک قیمت، خطری است که قیمت یک کالا علیه شما حرکت می کند و باعث ضرر شما می شود. ریسک بازار ریسکی است که کل بازار علیه شما حرکت می کند و باعث از دست دادن ارزش پرتفوی شما می شود. درک این نکته مهم است که تجارت کالاهای کشاورزی یک بازار پیچیده و پویا است. در این بازار؛ به روز ماندن از روندهای بازار و اخباری که می تواند بر قیمت کالاهای کشاورزی تأثیر بگذارد، ضروری است. این امر شامل نظارت بر پیش‌بینی‌های آب‌وهوا، سیاست‌های دولت، و رویدادهای ژئوپلیتیکی و همچنین آگاهی از روند عرضه و تقاضا در بازار جهانی است. یکی از استراتژی های رایج معاملاتی استفاده از تحلیل تکنیکال است. تحلیل تکنیکال شامل استفاده از نمودارها و سایر ابزارهای فنی برای مطالعه روندهای گذشته بازار و پیش بینی تغییرات قیمت در آینده است. این نوع تجزیه و تحلیل به ویژه در دنیای بی ثبات تجارت کالاهای کشاورزی مفید است، جایی که قیمت ها می توانند به سرعت در پاسخ به اطلاعات جدید تغییر کنند. یکی دیگر از استراتژی های محبوب معاملاتی استفاده از تحلیل فاندامنتال است. تحلیل بنیادی شامل مطالعه دینامیک عرضه و تقاضای یک کالای خاص برای پیش بینی قیمت آتی آن است. این نوع تجزیه و تحلیل؛ عواملی مانند شرایط آب و هوایی، عملکرد محصول و شرایط سیاسی و اقتصادی را در نظر می گیرد تا عرضه و تقاضای آینده را برای یک کالای خاص پیش بینی کند. امروزه تاجران کالاهای کشاورزی شاید با چالش برانگیزترین محیط بازار تا کنون مواجه هستند. چون در نتیجه فشارهای رقابتی مستمر در بخش کشاورزی، همراه با پیشرفت در زیرساخت‌های فناوری و تولیدکنندگان و فروشندگان پیشرفته‌تر، بازار معاملات به طور فزاینده‌ای نقد، شفاف و رقابتی شده است. لذا با توجه به فشارهای رقابتی، این تحولات احتمالاً برای مدتی طولانی ادامه خواهد داشت، مگر اینکه بازارها با اختلالات شدید در عرضه و تقاضا مواجه شوند. از سویی تحولات دیجیتال نیز تأثیر زیادی بر بازارهای تجاری دارد. تعداد پلتفرم‌های جامع و فروشگاه‌های آنلاین B2B در دهه گذشته به‌طور چشمگیری افزایش یافته است و قیمت‌های کالا را شفاف‌تر کرده و فرصت‌های آربیتراژ را کمیاب‌تر کرده است. به احتمال زیاد، معاملات تجاری به طور فزاینده ای دیجیتالی خواهند شد. کشاورزان تنها با داشتن یک گوشی هوشمند می‌توانند قیمت فعلی محصولات خود را وارد کنند و خریداران مستقیماً آن‌ها را تحویل بگیرند و معامله‌گران را به‌طور کامل از بورس حذف کنند.

* تحلیل‌گر و دکترای توسعه کشاورزی