سیر اجمالی تحولات منظومه دام و طیور در ایران

نویسنده : حسین شیرزاد، مدیرعامل شرکت پشتیبانی امور دام کشور

در سال های میانی قرن نوزده، ايلات و عشاير در حدود نيمي از جمعيت ايران را تشكيل مي‌دادند و شیوه‌ی تولید «شبانکارگی» یا شیوه‌های تولید «عشایری»، یا توليد شباني همواره يكي از اجزاء مهم ساخت اقتصادي ايران بود كه اشتغال بخش بزرگي از جمعيت را فراهم مي‌آورد. به علاوه مازاد توليدات دامي عشاير با توليدات كشاورزي و مصنوعات شهري مبادله مي‌گرديده و به رغم فقدان اطلاعات آماري مسلماً تا آخرين سده‌ها عمده‌ترين منبع مبادلات كالايي در داخل كشور بوده و حتي بخش بزرگي از كالاهاي صادراتي را تشكيل مي‌داده است . مثلاً در ابتدای دهه 1300 به علت وجود مراتع کافی در سرحدات جنوبی و بندرعباس، دامداری در وضعیت مطلوبی قرار داشت. به دلیل اینکه زمستان منطقه گرم و مراتع سرسبز و وسیع به نسبت مناسبی در سطح منطقه پراکنده بود، این هر دو عامل، یعنی هوای مناسب زمستان و مراتع غنی باعث شده بود این منطقه در فصل زمستان محل تجمع دامداران شود. پرورش شتر و بز، به‌ویژه بز تالی از دیرباز موردتوجه روستاییان مناطق جنوبی کشور و بندرعباس بوده است و حتی در برخی محلات شهر هم گله‌های بز تالی نگهداری می‌شده است. یکی از اقلام مهم دامداری که از بندرعباس صادر می‌شده کرک بز تالی است که این نوع کرک از مرغوب‌ترین کرک‌ها در دنیا به شمار می‌رود. تجار بنادر کوچک در محدوده درياي عمان، چابهار، جاسك و گواتر با عمان و مسقط، دبي و شارجه و ساير سواحل عربستان ارتباط نزديك تجاري داشتند[1].

با وجود نقش مؤثر توليد شباني در اقتصاد كشور و امكانات مبادله فرآورده‌هاي دامي عشاير، اين شيوه ديرپاي توليدي، به دلیل ماهیت غیر متمرکز خویش هم با توليد كشاورزي وهم با اقتصاد شهري تعارضي بنيادين و تزاحمي اجتناب ‌ناپذير داشته است. اصرار پهلوی اول به واگذاری زمین کشاورزی به ایلات و عشایر و تغییر معاش آنها از اقتصاد مبتنی بر دام به اقتصاد کشاورزی کاملا مشهود بود. به اعتقاد پهلوی اول، عشاير و بخصوص ايلات كوچنده مانعي جدي براي گسترش كشاورزي به مناطقي بودند كه به نحوي از انحا به عنوان مرتع يا چراگاه مورد استفاده آنان بود و از طرف ديگر هنگام وقوع خشكسالي، ايلات گله‌هاي خود را براي چرا به زمين‌هاي كشاورزي روستاهاي نزديك مي‌بردند كه به منازعات محلي فراوان مي‌انجاميد و در هر حال امنيت كشاورزي در مناطق نزديك به گذر ايلات را از بين مي‌برد. در طرح دولت برای اسکان عشایر، نگهداری از دام به عنوان شغلی جانبی در کنار کشاورزی مطرح بود و این بدان معناست که مایحتاج روزمره عشایر اسکان یافته لازم بود تا با کالاهای اساسی شهری تامین گردد. با کوچاندن و اسکان اجباری ایلات به حاشیه جاده ها و واداشتن آنها به کشاورزی و زراعت، به اقتصاد ایلی و دامداری و فرآورده های دامی، که یکی از ارکان تولید ملی و حتی صادرات کشور بود، لطمه شدیدی وارد آمد. سیاست اسکان عشایر ، صدمات متعددی به دامداری کشور که دیر زمانی صادر‌کننده دام بود، وارد آورد. صنعت دامداري كشور كه پس از كشاورزي، جايگاه دوم اهمیت را داشت، با اسكان اجباري ايلات و عشاير، به شدت تضعيف شد و رو به نابودي رفت. رضاشاه، مهاجرت فصلي عشاير را مظهر عقب ماندگي مي دانست و شديداً با آن به مقابه میپرداخت لذا عشاير اسكان يافته، منبع درآمد خود را از دست داده و به يكي از فقيرترين اقشار جامعه تبديل شدند.

در ۵ خرداد ماه ۱۳۰۸ دولت برای بهتر کردن نژاد و پوست و پشم بز و گوسفند در کرج موسسه‌ای به نام “ایلخی و رمه‌داری” بنیان نمود که زیر سرپرستی کارشناسان خارجی آغاز به کار کرد.  در گام بعدی؛ در بخش اصلاح و تغییر نژاد نیز بنگاه علمی دیگری در حیدرآباد کرج بنیان شد که کار آن بررسی نژاد دام‌های کشور و تغییر آن بود. در این بنگاه ۸۰۰ دام از نژادهای اصیل درجه یک دنیا وجود داشت که پیوسته بنگاه کوشش در آمیزش آنها با نژادهای بومی کشور و افزودن به شمار گله‌های نژاده می نمود. در این زمان، توسعه مرغداری صنعتی و دامپروری جدید نیز در سال ۱۳۰۹ با تأسیس بنگاه دامپروری کشور آغاز شد. هدف از تاسیس این بنگاه ، ترویج دامپروری و مرغداری به صورت صحیح و تجاری در کشور بوده است به این منظور در ابتدا سه اصل مطالعاتی مورد توجه قرار گرفت.الف_ بررسی و تحقیق و تکثیر نژادهای بومی دام و طیور در ایران.ب_ بررسی و تحقیق و توسعه نژادهای اصیل دام و طیور خارجی در ایران.ج_ تولید دورگ گیری و اختلاط نژادهای اصیل خارجی و بومی با توجه به شرایط جغرافیایی و آب و هوایی ایران جهت بالابردن تولیدات دامی کشور. در این بازه زمانی؛ بخش ژنتیک جانوری نیز، مانند ژنتیک گیاهی با افتتاح مدرسه فلاحت همراه شد. دکتر تقی بهرامی[2] را می‌توان بنیان‌گذار تحقیقات اصلاحی و ژنتیک جانوری در ایران ذکر کرد. در سال ۱۳۰۹ با بنیان بنگاه علمی برای بررسی بیماری‌های دامی در حصارک،( قریه ایی نزدیک کرج)، این بنگاه آغاز به بررسی گونه‌های بیماری‌های بومی دام در ایران نمود و سرم‌ها و مایه‌های ویژه را تولید کرد. در سال ۱۳۱۰ بنگاه حصارک برای واکسن به دام سه میلیون واکسن تولید کرد و در سال ۱۳۱۷ به ۵ میلیون افزایش یافت. از ارزنده ترین کارهای بنگاه از میان برداشتن طاعون گاوی در ایران بود. طاعون گاوی در سال ۱۳۱۱ از آذربایجان آغاز و کم کم تا تهران رسید و تنها با واکسن‌های ویژه حصارک این بیماری خطرناک از میان رفت. “علی زاهدی” نخستین فردی بود که یک برنامه هفت‌ساله صنعتی-فلاحتی را با آغازی نو در سال ۱۳۱۱ برای کشاورزی ایران پیشنهاد کرد[3]. تلاش‌های بعدی در اواخر سال ۱۳۱۵ توسط ابوالحسن ابتهاج[4] آغاز شد؛ با تلاش او ، حسین علاء و موافقت علی‌اکبر داور، وزیر مالیه و دیگر متخصصین، در اواخر سال 1312، ایده راه‌ اندازی مركزي جهت اصلاح دام در کشور با هدف معرفي دام‌هاي پر توليد خارجي و اصلاح نژاد دام‌هاي بومي و با در نظر گرفتن اراضی قریه حیدرآباد که در پنج کیلومتری جاده قزوین-کرج واقع شده بود، عملیاتی گردید. پس از این جانمایی، در سال 1313 رسماً فرمان تاسیس” بنگاه دامپروری حیدرآباد” به مصطفی قلی بیات[5] ابلاغ گردید. پس از چندی موسسه تحقیقات علوم دامی کشور با نام «بنگاه دامپروری حیدرآباد» با هدف معرفی دام‌های پرتولید خارجی و اصلاح نژاد دام‌های بومی و دام های اصیل خارجی و داخلی تاسیس شد البته بعدا نیز تعداد موسسات مشابه در نقاط مختلف ایران مانند خراسان و فارس و مازندران تاسیس شد در آغاز مطالعاتي نيز در مورد نژادهاي بومي مرغ درايران، از جمله نژاد مرندي در حيدرآباد كرج به عمل آمد اما به علت نداشتن برنامه منسجم و عدم وجود متخصصين و كارشناسان لازم و عدم علاقه مردم، اين فعاليت ها با موفقيت چنداني روبرو نگرديد. در سال 1314 با به‌خدمت گرفتن دکتر واکتن فرانسوی؛ ساختمان‌ها و تاسیسات مورد نیاز بنگاه دامپروری حیدرآباد مطابق نظر ایشان احداث و تا سال 1315 این مکان زیر نظر وی اداره ‌گردید. در همین سال با تاسیس اداره کل امور دام و وارد نمودن تعداد 50 راس گوسفند مرینوس، 16 راس گاو اصیل از چند نژاد خارجي و همچنين تهيه تعدادی گوسفند قره‌گل از ناحیه سرخس، کار اصلاح نژاد آغاز گردید . در آن زمان جم نخست‌وزیر بود و داور تازه خودکشی کرده و محمود بدر کفیل وزارت مالیه شده بود . در یک پروژه ناب مطالعاتی؛ تقی بهرامی از سال 1315 با مسافرتهای متعدد به نقاط مختلف کشور به شناسایی دام و طیور بومی سراسر کشور پرداخت. وی می نویسد: “پرورش گاو برای صادرات نیز از جمله چیز هائی است که باید امتحان بشود و امید موفقیت هم در آن می رود گوشت گوساله در ایران مصرف زیاد ندارد و تابحال به پرورش گاو توجهی مبذول نگشته گاو ایران جنساً لاغر می باشد و بنابراین باید مزارعی تهیه کرد و قبلاً نژاد های خوب برای تخم گیری وارد نمود” . معرفی انواع نژادهای گوسفندهای بومی کشور، مثل مغانی، ماکویی، افشاری، کردی، سنجابی، قزل، بلوچی، زل؛ معرفی نژادهای معروف بز مزخز و نائینی؛ شناسایی و معرفی گاوهای بومی ارزشمند کشور مثل گلپایگانی، سرایی، سیستانی و دیگر توده‌هایی مثل مازندارنی، طالشی، دشتیاری و … از فعالیت‌های ژنتیکی و اصلاحی تقی بهرامی است. او مرغ مرندی را به عنوان یکی از نژادهای خوب کشور معرفی کرد. در خصوص اسب‌ها نیز، اسب عرب، کرد، ترکمن را به صورت مکتوب از لحاظ ظاهری و بعضی از خصوصیات توصیف و معرفی نمود. شورای اقتصاد کشور در ششم مهر سال ۱۳۱۶ یک کمیسیون دائمی به نام «کمیسیون تهیه برنامه برای محصولات» تشکیل داد. این کمیسیون پیشنهادهایی برای اصلاح وضعیت کشاورزی و اسکان عشایر تهیه کرد و برنامه‌ای به نام برنامه هفت‌ساله کشاورزی به نخست‌وزیر ارائه کرد.. در سال ۱۳۱۶ تعدادی دام اصیل از خارج با زحمات فراوان وارد ایران گردید و به موسسات دامپروری دولتی منتقل و نگاهداری گردید در شروع کار به علت عدم وجود متخصصین داخلی از متخصصین خارجی بخصوص فرانسوی‌ها استفاده گردید ولی به مرور با بازگشت دانشجویان اعزامی کشور از متخصصین ایرانی استفاده شد و در سال 1316 توزیع دام‌های اصلاح شده در کشور رسماً صورت گرفت. شورای اقتصادی در سال 1317 چندین بار تشکیل جلسه داد و در دهمین جلسه آن با حضور شاه، ابتهاج مامور تهیه مقدمات برنامه هفت ساله شد. برای تدوین برنامه هفت ساله کشاورزی مقرر گردید هیات مذکور با همکاری رئیس اداره کل فلاحت و تجار نخبگان،مالکان، متنفذین در هر شهرستان در اداره فرمانداری ضمن تشکیل جلسات، استعداد و توانایی های مناطق را تدوین و به فرمانداری محل ارایه دهند[6]. عمده محورهای برنامه هفت ساله ای که با همت اداره کل کشاورزی برای بهبود وضعیت کشاورزی کشور تدوین شده بود بر اهدافی نظیر افزایش سطح زیر کشت، افزایش تولید محصولات کشاورزی، افزایش عملکرد در واحد سطح متمرکز بود و جهت حصول به اهداف فوق مقرر شده بود تا از یک سوی بواسطه خرید ادوات آبیاری، تنقیح و مرمت قنات های دایر و بایر (با بودجه ای معادل 210 میلیون ریال) ، احداث مخازن، آب بندها و سدها، خشکاندن باتلاق ها، حفر چاه های عمیق و احداث نهرهای جدید( بودجه 265 میلیون ریال) ؛ میزان آب تخصیصی به اراضی کشاورزی افزایش یابد(بیش از 52درصد بودجه پیش بینی شده در برنامه برای طرح های آب و آبیاری بود). و از سوی دیگر با اصلاح بذور گیاهان بومی مانند گندم، جو و پنبه و معرفی بذور جدیدی از گیاهانی که تا کنون در ترکیب کشت مرسوم دهات نبودند، متناسب با آب و هوای هر منطقه محصولات جدیدی معرفی و به عمل آید. توسعه سطح زیر کشت پنبه از 224 هزار هکتار به 370 هزار هکتار و بهبود بذر پنبه و عملکرد آن (از 36 هزار تن به 120 هزار تن وش) و احداث باغات چای جدید تا حصول به خودبسندگی در دستور کار قرار گیرد و با ترویج بکارگیری ماشین آلات کشاورزی، تامین کود و ترویج کاربرد کود در اراضی زراعی با ایجاد شرکتهای خدمات کشاورزی، تدارک نیازمندی های کشاورزان، خرید محصولات و ارایه اعتبارات مکفی به مالکان بزرگ و خرده مالکان، تشویق آنها از طریق اعطای نشان ها، جوایز، حضور در نمایشگاه ها حمایت های لازم صورت پذیرد. برنامه در زمینه ارتقای دامپروری کشور ؛ در نظر داشت تا با اصلاح نژاد دام ها، گاو، گوسفند، بز و طیور خانگی و ارتقای وضعیت بهداشتی روستاها با تقویت ادارات دامپزشکی و کنترل بیماری های مشترک دام و انسان( با بودجه 116 میلیون ریال)، آموزش روستاییان از طریق احداث دبستان های روستایی(با بودجه 215 میلیون ریال)، طی هفت سال با کل بودجه ای معادل 967 میلیون ریال اقدامات هدفمندی را پی ریزی نماید[7]. در سال 1317 همزمان با توزیع دام اصلاح شده بین دامداران، تعداد بیشتری دام از خارج از كشور خریداری شد و نژادهای جدیدی به دامداران معرفی شد اما بسیاری از دام ها تلف گشتند و راه به مقصود نبردند.

آمارهای اداره کل فلاحت موسوم به احصاییه محصولات کشاورزی، حکایت از آن دارند که از سال 1309 تا سال 1315 صادرات پوست و روده به گونه ای مستمر رو به افزایش بوده است. در سال 1313 نبویان و امین‌اف یهودی از تجار مطرح اتاق تجارت مشهد بزرگترین تولید کنندگان پوست‌های قره‌گل محصول خراسان بود. این دوتاجر؛ قوچ‌ها و گوسفندهای مخصوص از روسیه و بخارا به سرخس وارد و در سال پیش از آن 13 هزار جلد پوست تولید کرد که هر عدد 10 تومان در بازار لندن و نیویورک خریدار داشت[8]. در زمينة دامداري، در سال 1310 بیش از 1295000 رأس گوسفند از خوزسـتان تـا بنـدر ريـگ وجود داشت[9]. كه ساليانه پنج هزار خروار پشم آنها به ارزش پنج ميليون ريال به هند و بمبئـي صـادر می نمود[10]. از جمعیت ۲.۷ میلیون نفره شبانکاره در سال 1279/1900 در سال 1311/1932 تنها ۱ میلیون نفر باقی مانده بود آن هم به‌رغم رشد ۵۰ درصدی جمعیت در این بازه زمانی؛ کاهش شدید عشایر دامدار متحرک در کنار بی‌توجهی تدریجی دولت به این بخشِ اقتصادی، صادرات محصولات دامی پیشرفتی نداشت. حکومت،‌ شرایط لازم برای تغییریکباره و ناگهانی اقتصاد آنان از شبانی (دامداری) به کشاورزی را پیش‌بینی نکرده بود. مناطق انتخابی برای اسکان، بدون در نظر گرفتن شرایط محیطی و سازگاری با آن، برگزیده شده بود… در نتیجه، مرگ و میر دام های آنها نیز افزایش یافت که ضربه سنگینی بر پیکره نحیف جامعه دامداری رو به احتضار ایران به شمار می رفت.

در این ایام؛ عملا فعاليت بنگاه دامپروری تا سال 1320، شامل نگهداری و پرورش یک گله گاو، یک گله گوسفند و بز و چند توده ژنتیکی طیور بود و هر ساله تعدادی قوچ و گاو نر مولد بین علاقمندان توزیع می‌گردید.در سال 1317دولت ايران طبق قراردادي 400 هزار رأس گوسفند و 200 هزار رأس گاو به شوروي  فروخت[11]. البته با استفاده از قانون راجع به عوارض صدوری میش و قوچ و بره – مصوب ۲ آبان‌ماه ۱۳۱۰ مجلس شورای ملی صادرات دام از قبل تسهیل تر شده بود و در کنار قاچاق دام از مرزهای غربی و جنوبی کشور صادرات هم هر چند اندک صورت میگرفت.

یکبار دیگر ضرورت هسته اولیه نوعی برنامه ريزي علمی در ايران با تشکیل کمیسیون اقتصاد از 1316 مطرح و رواج واژه برنامه ريزي به مفهوم امروزي آن نخستين بار در سال 1316 در يكي از متون رسمي ، در 11 فروردين 1316، هيئت وزيران بنا به پيشنهاد اداره كل تجارت، تاسيس «شوراي اقتصاد» را قانونی مصوب كرد. متعاقب آن توجه به غذا و تولید ات دامی و طیور مورد توجه سیاسیون قرار گرفت. كميسيون تهيه برنامه براي توليد محصولات كشاورزي پيشنهادهايي در باره اصلاح وضع كشاورزي به نخست وزير ارائه نمود. حتی براساس مصوبه کابینه، هیئتی پنج نفره از خبرگان فلاحتی زیر نظر اداره کل فلاحت تشکیل شد تا به تدبیری برای پیشرفت و مطالعه احوالات فلاحتی، استعداد آب و خاک و انکشاف ظرفیت های پیشبرد امور دامپروری، بهبود زندگانی فلاحین و ترویج تشکیل شرکتهای تولیدی و تاسیس شرکتهای فلاحتی جدید، طراحی نقشه برای منازل رعیتی متناسب با اقلیم هر منطقه و عمران و آبادی دهات بپردازد. یکی دیگر از وظایف مهم هیئت مذکور، دریافت منظم اطلاعات از ادارات فلاحت و تنظیم، تدوین و نگارش برنامه متناسبی جهت بهبود عملیات فلاحتی ، تهیه آمار نفوس دام برای قسمت های مختلف کشور و تسلیم برنامه به اداره کل فلاحت جهت انجام بود. نظارت بر عمل مامورین ادارات کل فلاحت و شرکتهای تولیدی و رفع معایب و نواقص و کاستی های حین عمل، ارایه تذکار به متصدیان مربوطه و پیگیری در جهت اصلاح امورات دامداری از دیگر وظایف هیات به شمار می رفت[12].

در سال 1316تعدادي معدودي ماشين جوجه كشي دستي و نفتي مورد استفاده قرار گرفت تعدادي تخم مرغ قابل جوجه كشي ازنژادهاي اصيل اروپايي و آسيايي و همچنين تعداد معدودي جوجه يك روزه از كشور هاي خارج وارد ايران گرديد در سال 1316 سازمان دامپروري كشور به كمك اصل چهار ترومن و كمك هاي فني آمريكا، تعداد 60000 جوجه از نژادهاي اصيل خارجي مانند “نيو همشاير، ردايلندرد و پليموت راك ” وارد ايران نمود. (البته بروز بيماري نيوكاسل كه براي اولين بار در سال 1328در ايران ظاهر شده بود، تلفات سنگيني بين جوجه هاي مزبور و همچنين گله هاي بومي وارد آمد و اين امر لطمه شديدي به مرغداري بومي ايران و همچنين استقبال كشاورزان از نژادهاي اصيل خارجي وارد ساخت). از سال 1319 مطالعاتی نیز در مورد نژاد های بومی مرغ در ایران از جمله ی نژاد مرندی در حیدرآباد کرج به عمل آمد ولی متاسفانه به علت نداشتن برنامه ، عدم وجود متخصصین و کارشناسان لازم و عدم علاقه مردم به این فعالیت ها با موفقیت چندانی روبرو نگردید.

دولت در سال ۱۳۲۴ با وارد کردن ۱۶ گاو از ۳ نژاد خارجی، ۱۵۰ گوسفند مرینوس و تهیه تعدادی گوسفند «قره‌گل» از ناحیه سرخس خراسان، برنامه جدیدی در دامپروری کشور را پایه‌گذاری کرد و در سال ۱۳۲۹ فعالیت‌هایی برای تکمیل و تجهیز این بنگاه به عنوان موسسه مادر انجام شد. (البته در سال ۱۳۵۳ با تصویب قانون سازمان تحقیقات کشاورزی ، این مکان به موسسه تحقیقات دامپروری تغییر نام یافت و متعاقب آن فعالیت‌های تحقیقاتی برای افزایش کمی و کیفی تولیدات دامی در آن آغاز شد). تا قبل از سال 1329 اصلاح‌نژاد گاوها بصورت طبیعی و از طریق چهار ایستگاه اصلاح‌نژاد گاو واقع در تجریش ، بریانک ، شهرری و اسماعیل‌آباد (واقع در جاده قدیم کرج) انجام میشد. در آن ایام اکثر گاوداری هائی که شیر مصرفی شهر تهران را تامین مینمودند در محدوده شهر و بیشتر در حوالی وصف نارد ، امامزاده حسن ، بریانک ، شهرری و شمیرانات قرار داشتند و لذا همه روزه گاوهای ماده فحل را برای جفتگیری به این ایستگاه ها می فرستادند. طبیعی است با محدودیت تعداد گاوهای نر اصیل و فاصله مراکز گاوداری از ایستگاه ها تعداد قلیلی از گاوها اصلاح‌نژاد میشدند. در سال 1329 با تاسیس بنگاه دامپروری این فعالیت ها مستقیما زیر نظر سازمان مذکور قرار گرفت.

در سوابق تاریخی برای نخستین بار به تاریخ ۲۹ اسفند ماه ۱۳۴۴ در گردهم‌آیی کانون دامپروران ایران و جمعیت دامپروران تهران و دیدار دامپروران با وزیر کشاورزی وقت (سپهبد ریـاحی)، بنیـاد« بانک علوفه » پذیرفته شد و طی نامه ای درخواست شد تا اولا، از ورود فرآورده‌های شیر خارجی جلوگیری شود و ثانیا، مشارکت کانون و جمعیت مذکور در تامین علوفه کشور به رسمیت شناخته شود.پس از 4 سال کشمکش؛ متعاقب آن روزنامه های روز ۶ بهمن ۱۳۴۹ در خبری کوتاه نوشتند که پهلوی دوم فرمان تاسیس بانکی دولتی به نام «بانک علوفه» را با سرمایه اولیه  ۵۰۰ میلیون ریال با دستور به وزارت منابع طبیعی صادر کرده است و لایحه این بانک تهیه شده، و پس از تغییراتی برای تصویب، تقدیم مجلس خواهد شد بلافاصله در اسفند سال 1349صندوق عمران مراتع در راستای موضوع مواد (4) و (5) قانون “‌صندوق عمرانی مراتع” (مصوب1349.12.24 ) براي كمك به عمران و اصلاح مراتع و تهيه و تدارك و توزيع علوفه براي تأمين خوراك دام و فراهم آوردن موجبات تلفيق زراعت و دامپروري و تسهيل اسكان تدريجي عشاير و تأمين تسهيلات لازم براي اجراي طرح‌هاي مرتعداري وابسته به وزارت منابع طبيعي در سال 1349 تشكيل شد که فعالیتهای آن تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه یافت. پس از انقلاب نیز فعالیتهای مفید شرکت سهامی تهیه، تولید و توزیع علوفه در 8 شهریور 1371 بر اساس قانون “‌ اصلاح قانون صندوق عمران مراتع” – مصوب1367 با هدف تهیه، تدارک، تولید (‌کنسانتره)، توزیع علوفه برای تأمین خوراک دام، طیور و آبزیان و کمک به عمران و ‌اصلاح مراتع در جهت افزایش تولید مواد پروتئینی حیوانی، همچنین انجام اقدام لازم به منظور تنظیم بازار علوفه گام مهمی بود تا مراتع کشور احیا و نوسازی شوند،و تولیدکنندگان علوفه داخلی، در جریان تجارت کلان علوفه کشور قرار گیرند تا بازار علوفه کشور به تعادل برسد. اما با انحلال آن و تشکیل شرکت پشتیبانی امور دام کشور این و وظایف در کنار وظیفه تنظیم گری بازار به این شرکت واگذار شد. شركت سهامي پشتيباني امور دام كشور بنا به مصوبه شماره 1374/11/24 شوراي عالي اداري كشور و به منظور ايجاد حداكثر تجانس و پيوستگي در وظايف مربوط به امور دام و فراهم ساختن موجبات استفاده بهينه از امكانات و نيروي انساني موجود براي تنظيم بازار نهاده ها و فرآورده هاي دامي و همچنين نيل به اهداف و تكاليف مندرج در قانون برنامه دوم توسعه اقتصادي؛ ‌اجتماعي و فرهنگي كشور در زمينه اصلاح ساختار تشكيلات دولتي و جلب مشاركت بيشتر بخش هاي خصوصي و تعاوني از ادغام “شركت سهامي گوشت و شركت سهامي طيور كشور در شركت سهامي تهيه ، توليد و توزيع علوفه” تشکیل و پس از انجام اقدامات اوليه، فعاليت رسمي شركت از ابتداي سال 1376 آغاز گرديد.همچنین طبق ابلاغیه شماره 206/34214مورخ 1389/07/03 شورای عالی اداری ، این شرکت با کلیه وظایف و اختیارات از وزارت جهادکشاورزی منتزع و به وزارت بازرگانی (صنعت ، معدن و تجارت فعلی) وابسته شده و در سال 1392، در اجرای ماده (4) قانون تمرکز وظایف و اختیارات مربوط به بخش کشاورزی در وزارت جهاد کشاورزی مصوب 1391/11/24 مجلس شورای اسلامی از تاریخ 1392/10/09 با کلیه وظایف و اختیارات از وزارت صنعت، معدن و تجارت منتزع و مجدداً به وزارت جهاد کشاورزی ملحق گردیده است. طی سالهای 1376 لغایت 1396 با توجه به سیاستها و برنامه های ابلاغی وزارت متبوع شرکت پشتیبانی امور دام کشور دارای فراز و نشیب های عملکردی و ساختاری گوناگونی بوده و حسب تکالیف و ماموریتهای محوله در سه محور اصلی ”  اجرای سیاست قیمت تضمینی جو و ذرت، تنظیم بازار نهاده ها و فرآورده های دام و طیور و ذخایر راهبردی کالاهای اساسی ” عملاً  عملیات بازرگانی شرکت شامل خرید ، ذخیره سازی و فروش ذرت، کنجاله سویا، جو، گوشت قرمز و گوشت مرغ بوده و میزان تغییرات وزنی و ریالی اقلام فوق طی سنوات مختلف روند متفاوتی از نظر کمی و کیفی پیدا نموده است. با تصویب قانون نظام جامع دامپروری کشور در سال 88 رویکردهای تازه ای برای این بازار گشوده شد که متاسفانه مورد توجه قرار نگرفت.  اما طی 8 سال بعد هم بواسطه تشکیل ستاد علوفه، پیشنهاد ایجاد بانک علوفه و سیلاژ ذرت و صدها پیشنهاد دیگر ارایه شد اما به دلیل تعارض منافع با شرکت پشتیبانی امور دام کشور، فقدان قدرت اجرایی این ستاد به نتیجه نرسید. حتی پروژه خصوصی سازی شرکت سهامی پشتیبانی امور دام نیز در تیرماه سال 98 پس از 10 سال کشمکش (از7شهریور 1388) شکست خورد. در حال حاضر شركت سهامي پشتيباني امور دام كشور به عنوان موثرترین نهاد در منظومه خدمات رسانی دام و طیور کشور همچنان به فعالیتهای خود ادامه می دهد.

[1] سالنامه رسمي مملكتي پارس، 1309 :227-228؛ اطاق تجارت، آبان 1309 :ص19

[2] تقی بهرامی متولد ۱۸ تیر ۱۲۷۹ تفرش -۱۳۶۶ دکترای کشاورزی از دانشگاه فریدریش ویلهم آلمان (اکنون دانشگاه هومبولت برلین) از قدیمی‌ترین استادان کشاورزی نوین با درجه دکترای فلاحت از آلمان است. وی ابتدا ریاست موسسات فلاحتی اداره کل فلاحت و اداره جنگل‌ها در مرکز شد سپس سپس در ۱۳۲۰ به ریاست دانشکده کشاورزی برگزیده شد. کتاب  فلاحت برای ملاکین، مستاجرین، مباشرین، کدخدایان، تبریز، ۱۳۱۴ خورشیدی و فرهنگ روستایی (دائرةالمعارف فلاحتی)، شرکت چاپ خودکار، ۱۳۱۶ خورشیدی، شماره کتابشناسی ملی ۱۶۴۷۸؛ فلاحت تبریز، ۱۳۱۳ خورشیدی، شماره کتابشناسی ملی ۱۰۶۲ ت‌م از آثار ارزشمند وی به شمار می روند.

[3] زاهدی، «لزوم پروگرام صنعتی» نوشته مهندس علی زاهدی ۵۵:۱۳۴۲

[4] رئیس اداره نظارت بر شرکت‌های دولتی که می‌توان او را بنیانگذار سازمان برنامه و برنامه‌ریزی در ایران، وی کار خود را تحت عنوان بازرس شرکت‌های خصوصی وابسته به شرکت مرکزی و سپس بانک کشاورزی آغاز کرد. پیترآوری در کتاب تاریخ ایران خود آورده است: «ابتهاج برای توسعه ایران به هر دو جنبه کشاورزی و صنعت توجه داشت. گروهی از کارشناسان معتقد بودند که بایستی اولویت را به کشاورزی داد در حالی که عده زیادی عقیده داشتند توسعه صنعتی از اهمیت بیشتری برخوردار است زیرا باعث کاهش وابستگی ایران به واردات صنعتی و تکنولوژیک می‌شود.

[5] رئیس وقت اداره کل کشاورزی کشور

[6] اسناد وزارت امور خارجه،1319، کارتن29، پرونده 11

[7] اسناد وزارت امور خارجه ، سال 1317، کارتن 53، پرونده 169.

[8] روزنامه بهار، شماره 1667، صص 2 و 4

[9] اطاق تجارت، 15 دي 1310 :ص26؛ گمركات ايران، خـرداد 1314 :شـمارة 67، ص13

[10] اطاق تجارت، اول شهريور 1311 :27 . مؤسسة فلاحتي بني طُرف» در مهر 1313. اول مهر 1313 :ص12

[11] DNSA, 59.891/1755

[12] سازمان ملی اسناد ایران،اسناد نخست وزیری،64468-118007